Dị Ứng Da: Nguyên Nhân, Biểu Hiện và Cách Điều Trị
Dị ứng da là tình trạng da bị viêm đỏ, nổi mẩn hoặc các đám, mảng do phản ứng quá mẫn của hệ miễn dịch. Bệnh thường gặp ở người có cơ địa dị ứng, tiền sử gia đình mắc bệnh, đề kháng kém,… Nhìn chung, dị ứng da ít khi ảnh hưởng đến sức khỏe và có thể kiểm soát thông qua các biện pháp chăm sóc, điều trị.
Dị ứng da là gì?
Dị ứng da là một trong những bệnh dị ứng thường gặp bên cạnh viêm mũi dị ứng, viêm xoang dị ứng, hen phế quản và viêm tai giữa dị ứng. Thuật ngữ này đề cập đến các tổn thương da có liên quan phản ứng quá mẫn – phản ứng mà hệ miễn dịch sản sinh kháng nguyên và giải phóng các chất trung gian hóa học vào da, niêm mạc sau khi tiếp xúc với dị nguyên (thường là thức ăn, thực vật, côn trùng, nhiệt độ, độ ẩm,…).
Các tác nhân dị ứng thường vô hại đối với cơ thể. Tuy nhiên ở một số người, hệ miễn dịch có đáp ứng quá mẫn với những tác nhân này. Ngay sau khi tiếp xúc, hệ miễn dịch sẽ sản sinh kháng thể IgE để đối kháng với dị nguyên. Sau đó, IgE gắn với tế bào mast và tạo ra kháng thể đặc hiệu đối với mỗi loại dị ứng.
Cuối cùng, các IgE đặc hiệu kết hợp tạo thành tổ hợp kháng thể – kháng nguyên và làm phóng thích histamine cùng với các chất trung gian hóa học vào da và niêm mạc. Các chất trung gian này gây ra phản ứng dị ứng, dẫn đến sự xuất hiện của các nốt mẩn hoặc các đám tổn thương trên da.
Dị ứng là phản ứng toàn thân nên ngoài các triệu chứng trên da, bệnh nhân cũng sẽ gặp phải các triệu chứng ở hệ hô hấp, mắt, dạ dày và đường ruột do tế bào mast tập trung nhiều ở những cơ quan này. Mức độ dị ứng sẽ có sự khác biệt ở từng cá thể và phụ thuộc vào số lần tiếp xúc với dị nguyên. Không giống với những phản ứng sinh lý khác, dị ứng có xu hướng nghiêm trọng hơn và bùng phát đột ngột, dữ dội hơn ở những lần dị ứng tiếp theo.
Các dạng dị ứng da thường gặp
Dị ứng da là tình trạng khá phổ biến với tỷ lệ mắc bệnh chiếm khoảng 20% dân số thế giới. Phản ứng dị ứng được chia thành nhiều loại và có biểu hiện lâm sàng khác nhau. Dựa vào cơ chế bệnh sinh và triệu chứng, dị ứng da được chia thành các loại sau đây:
1. Viêm da tiếp xúc dị ứng
Viêm da tiếp xúc dị ứng là một dạng dị ứng da chậm. Bệnh lý này là một dạng viêm da cấp hoặc mãn tính xảy ra do tiếp xúc với dị nguyên. Sau khi da tiếp xúc với các chất dị ứng, các tế bào miễn dịch như tế bào lympho T, đại thực bào hoặc bạch cầu đơn nhân sẽ tiết ra cytokine gây ra các tổn thương ngoài da.
Các triệu chứng của viêm da tiếp xúc dị ứng thường sẽ bùng phát sau 48 – 72 giờ kể từ thời điểm tiếp xúc với dị nguyên. Biểu hiện đặc trưng thường là các sẩn đỏ, ban dát màu hồng, phù nề, ranh giới rõ, bề mặt có mụn nước hoặc bọng nước. Khi bọng nước vỡ để lại vết trợt có tiết dịch, sau một thời gian thì đóng vảy.
Viêm da tiếp xúc dị ứng thường gây ngứa ngáy và mức độ tăng lên khi có ma sát. Khi tiến triển mãn tính, tổn thương da có hiện tượng lichen hóa, xuất hiện các nếp da sâu, nứt và bề mặt da dày. Các tác nhân thường gây viêm da tiếp xúc dị ứng bao gồm ánh sáng, cây thường xuân, mủ cao su, kim loại và các loại hóa chất.
2. Nổi mề đay
Nổi mề đay là dạng dị ứng da thường gặp nhất. Bệnh lý này ảnh hưởng đến 20% dân số và mỗi người sẽ bị nổi mề đay ít nhất 1 lần trong đời. Nổi mề đay thường khởi phát đột ngột, rầm rộ chỉ sau vài phút kể từ khi tiếp xúc với tác nhân gây bệnh. Phần lớn mề đay đều tự thuyên giảm sau vài phút đến vài ngày (tối đa 24 – 48 giờ). Tuy nhiên, cũng có những trường hợp mề đay mãn tính (được xác định khi kéo dài hơn 6 tuần).
Nổi mề đay xảy ra do phản ứng dị ứng type 1 hay còn gọi là phản vệ hoặc quá mẫn tức khắc. Phản ứng dị ứng này luôn có sự hiện diện của kháng thể IgE và vai trò của histamine. Ngoài ra, phản ứng dị ứng type 1 cũng làm giải phóng các chất trung gian hóa học khác như tryptase, ECF-A, kininogenase, prostaglandin D2, PAF, leukotriene B4, C4, D4,…
Triệu chứng điển hình của mề đay là các sẩn hoặc mảng nổi cộm trên da, thường có màu hồng hoặc đỏ, bờ tròn, sờ vào cứng chắc. Nổi mề đay thường gây ngứa nhiều nhưng đa phần đều thuyên giảm nhanh. Vì cơ chế là do phản ứng quá mẫn type 1 nên mề đay đôi khi là dấu hiệu của sốc phản vệ – tình trạng dị ứng nghiêm trọng đe dọa đến tính mạng.
3. Viêm da cơ địa (bệnh chàm)
Viêm da cơ địa (chàm/ eczema) là một dạng viêm da mãn tính có liên quan đến cơ địa dị ứng. Hiện tại, căn nguyên bệnh chưa được biết rõ nhưng được xác định có liên quan đến phản ứng dị ứng. So với các bệnh dị ứng da khác, viêm da cơ địa có cơ chế phức tạp hơn với sự kích hoạt của các yếu tố môi trường, thể địa dị ứng, rối loạn miễn dịch và rối loạn biểu bì da.
Các triệu chứng của viêm da cơ địa thường khởi phát từ rất sớm và biểu hiện lâm sàng có sự khác biệt ở từng độ tuổi. Ở giai đoạn cấp tính, da xuất hiện các mảng màu đỏ, bề mặt có mụn nước, bong vẩy và rỉ dịch. Ở giai đoạn mãn tính, tổn thương da có hiện tượng lichen hóa, bề mặt da khô, dày và có các nếp gấp.
Viêm da cơ địa là bệnh dị ứng rất dễ tái phát. Do căn nguyên chưa rõ ràng nên không có phương pháp điều trị bệnh dứt điểm. Bệnh thường tái đi tái lại nếu không có biện pháp chăm sóc và kế hoạch điều trị khoa học. Mặc dù cơ chế phức tạp nhưng về cơ bản, viêm da cơ địa là bệnh lành tính. Người bị viêm da cơ địa thường mắc đồng thời với các bệnh dị ứng khác như hen phế quản, viêm mũi dị ứng,…
4. Phù mạch
Phù mạch là bệnh da dị ứng khá phổ biến có cơ chế tương tự như nổi mề đay. Tuy nhiên, mề đay là phản ứng viêm ở trung bì và thượng bì còn phù mạch là hiện tượng viêm ở dưới trung bì. Phù mạch có thể gây tổn thương ở da và niêm mạc, trong đó 2 vị trí thường gặp nhất là môi và mí mắt.
Biểu hiện thường gặp của phù mạch là các đám, mảng phù có màu đỏ. Do vị trí thường gặp là môi và mí mắt nên bệnh lý này thường gây sưng môi và híp mí mắt. Tổn thương da thường căng và đau, có thể ngứa hoặc không trong khi mề đay thường gây ngứa nhiều.
Phù mạch có cơ chế phức tạp và đa dạng, trong đó loại thường gặp nhất là phù mạch dị ứng cấp tính. Tình trạng này xảy ra trong vòng 1 – 2 giờ sau khi tiếp xúc với các dị nguyên như hạt latex, côn trùng đốt, chất cản quang, thuốc (vaccine, thuốc chống viêm không steroid, kháng sinh penicillin) và các loại thức ăn như trứng, sữa, hải sản, đậu phộng,…
Nguyên nhân gây dị ứng da
Nguyên nhân trực tiếp gây dị ứng là do tiếp xúc với dị nguyên. Tuy nhiên, các tác nhân này chỉ gây ra phản ứng dị ứng ở một số cá thể. Trong khi đó, một số người hoàn toàn không gặp phải bất cứ triệu chứng nào khi tiếp xúc hay dung nạp. Do đó, các bệnh dị ứng nói chung và dị ứng da nói riêng đều có liên quan đến cơ địa và yếu tố di truyền.
1. Các tác nhân dị ứng (dị nguyên)
Bất cứ tác nhân nào cũng có thể gây dị ứng. Trong đó thường gặp nhất là những tác nhân sau:
- Thức ăn (thường gặp nhất là hải sản, đậu phộng, mè, sữa, trứng,…)
- Kim loại (niken, coban)
- Thuốc (Aspirin, thuốc chống co giật, kháng sinh, thuốc kháng viêm,…)
- Thời tiết (nhiệt độ nóng, lạnh, độ ẩm cao, nhiệt độ thay đổi đột ngột, phấn hoa, nồng độ bụi trong không khí cao, nấm mốc,…)
- Hóa chất có trong mỹ phẩm, các sản phẩm chăm sóc da, tóc, xà phòng
- Lông thú nuôi
- Ký sinh trùng, động vật
- Thực vật
- Latex trong bao cao su, găng tay y tế,…
Trên đây là những tác nhân thường gây dị ứng da. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp dị ứng với các tác nhân ít gặp hơn.
2. Yếu tố nguy cơ
Như đã đề cập, dị ứng da thực chất là phản ứng quá mẫn của hệ miễn dịch đối với một số tác nhân. Tuy nhiên, phản ứng này chỉ xuất hiện ở một số cá thể. Trong đó, đa phần mọi người đều không gặp phải bất cứ triệu chứng nào khi tiếp xúc với những tác nhân này.
Một số yếu tố được xác định làm tăng nguy cơ bị dị ứng da:
- Thể địa dị ứng: Thể địa dị ứng hay cơ địa dị ứng là thuật ngữ được sử dụng chung cho những người có hệ miễn dịch nhạy cảm. Những người này thường có nguy cơ dị ứng cao hơn so với người bình thường. Khi tiếp xúc với phấn hoa, nấm mốc, thức ăn,… hệ miễn dịch sẽ bị kích hoạt, sau đó sản sinh kháng thể (IgE) và giải phóng các chất trung gian hóa học vào da, niêm mạc.
- Di truyền: Các bệnh dị ứng da có khả năng di truyền cao. Bạn sẽ có nguy cơ bị nổi mề đay, viêm da cơ địa, viêm da tiếp xúc dị ứng,… nếu gia đình có người thân mắc bệnh. Do có cùng cơ chế bệnh sinh nên nguy cơ dị ứng da cũng có thể tăng lên nếu người thân mắc các bệnh dị ứng như hen phế quản, viêm kết mạc dị ứng, dị ứng thời tiết và viêm mũi dị ứng.
- Hệ miễn dịch kém: Người có hệ miễn dịch kém cũng có nguy cơ bị dị ứng da cao hơn. Do sức đề kháng suy yếu nên tế bào miễn dịch khó có thể phân biệt những tác nhân có hại và vô hại. Chính vì vậy, cơ quan này có thể sản sinh IgE và giải phóng các chất trung gian hóa học vào da kể cả khi cơ thể tiếp xúc với những chất vô hại.
- Một số yếu tố khác: Các bệnh dị ứng da đa phần đều có cơ chế phức tạp. Ngoài những nguyên nhân và yếu tố kể trên, bệnh cũng có thể liên quan đến những yếu tố như mắc các bệnh nhiễm trùng, rối loạn chức năng tuyến giáp, rối loạn nội tiết tố,…
Nhận biết dị ứng da
Dị ứng da có biểu hiện rất đa dạng phụ thuộc cụ thể vào dạng lâm sàng. Tuy nhiên nhìn chung, tình trạng này đều khiến cho da bị viêm, đỏ, đôi khi gây ngứa và đau. Dị ứng là phản ứng của hệ miễn dịch. Chính vì vậy, ngoài biểu hiện trên da, bạn cũng có thể gặp phải một số triệu chứng ở các cơ quan khác.
1. Biểu hiện ở da
Dị ứng da là phản ứng của cơ thể sau khi tiếp xúc với dị nguyên. Tùy theo dạng phản ứng quá mẫn, triệu chứng có thể bùng phát chỉ sau vài phút hoặc có thể xuất hiện muộn trong 48 – 72 giờ.
Dị ứng da thường biểu hiện qua những dấu hiệu sau:
- Da xuất hiện các đám tổn thương có hình dáng đa dạng, nhưng thường là hình tròn hoặc dạng đám, mảng. Tổn thương thường có màu hồng hoặc đỏ do đáp ứng viêm tại chỗ gây ra bởi các chất trung gian hóa học.
- Một số trường hợp xuất hiện các mụn nước hoặc bọng nước lớn trên bề mặt, đi kèm với hiện tượng rỉ dịch, trợt loét và bong vảy tiết.
- Phần lớn các trường hợp dị ứng da đều gây ngứa ngáy do có sự hiện diện của histamine.
- Dị ứng da có thể xuất hiện khu trú ở tay, chân, mặt, lưng, ngực hoặc cũng có thể lan tỏa khắp cơ thể.
- Trường hợp phù mạch thường gây sưng mí mắt, sưng môi và tổn thương da gây đau, đôi khi kèm theo ngứa ngáy.
2. Các triệu chứng đi kèm
Đa phần các bệnh dị ứng da đều thuộc phản ứng quá mẫn type 1 – trừ bệnh viêm da tiếp xúc dị ứng (phản ứng quá mẫn muộn/ type 4). Đối với type 1, ngoài tổn thương da, bệnh nhân cũng sẽ gặp phải một số triệu chứng đi kèm do IgE hoạt hóa tế bào mast ở da, dạ dày, đường ruột và niêm mạc đường hô hấp.
Các triệu chứng có thể đi kèm với dị ứng da:
- Đỏ mắt, chảy nước mắt, ngứa mắt
- Nghẹt mũi, ngứa mũi, hắt hơi
- Ngứa cổ họng
- Đau bụng, tiêu chảy
- Một số trường hợp có thể bị đau đầu, choáng váng
Trong một số trường hợp, các biểu hiện trên da có thể là dấu hiệu sốc phản vệ – phản ứng dị ứng nghiêm trọng. Tình trạng này gặp chủ yếu ở người bị nổi mề đay và phù mạch. Để phòng tránh biến chứng, nên đến bệnh viện nếu nhận thấy các biểu hiện bất thường như sưng cổ họng, khó thở, sưng mí mắt, choáng váng, ngất xỉu,…
Dị ứng da có nguy hiểm không?
Dị ứng da là một trong những dạng dị ứng thường gặp. Nhìn chung, đa số bệnh da liễu có cơ chế dị ứng đều lành tính và ít khi đe dọa đến sức khỏe. Ảnh hưởng lớn nhất của bệnh là gây ngứa ngáy, khó chịu và làm giảm tính thẩm mỹ, toàn vẹn của da.
Các bệnh dị ứng cấp như viêm da tiếp xúc dị ứng và nổi mề đay, phù mạch thường thuyên giảm nhanh. Trong đó, đa phần các trường hợp nổi mề đay có thể tự biến mất trong vài giờ mà không cần điều trị. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp bệnh tiến triển mãn tính gây ra nhiều phiền toái khi sinh hoạt.
Trong tất cả các bệnh dị ứng da, viêm da cơ địa là bệnh có cơ chế phức tạp nhất và đa phần đều tiến triển mãn tính. Trong một số trường hợp, bệnh nhân có thể mắc đồng thời với các bệnh có cơ chế dị ứng như viêm mũi dị ứng, viêm kết mạc dị ứng, hen suyễn,… Mặc dù ảnh hưởng nhiều đến chất lượng cuộc sống nhưng viêm da cơ địa là bệnh lành tính. Bệnh có thể được quản lý nếu tích cực điều trị và chăm sóc đúng cách.
Hầu hết các bệnh dị ứng da đều lành tính. Tuy nhiên, cần đề phòng phản ứng dị ứng nghiêm trọng (sốc phản vệ). Tình trạng này có thể dẫn đến tử vong do co thắt phế quản gây nghẹt thở. Do đó, nếu nhận thấy các triệu chứng như khó thở, thở khò khè, đau đầu, choáng váng,… nên đến ngay bệnh viện để được xử trí kịp thời.
Chẩn đoán dị ứng da
Dị ứng da thường có thể thuyên giảm nhanh sau khi dùng thuốc. Tuy nhiên đối với các bệnh da mãn tính, triệu chứng tái đi tái lại thường xuyên, nên đến gặp bác sĩ chuyên khoa Da liễu để thực hiện các kỹ thuật chẩn đoán:
- Hỏi bệnh, khám lâm sàng
- Test lẩy da dị ứng
- Xét nghiệm máu tìm IgE đặc hiệu
- Test dị nguyên
- Patch test
Các kỹ thuật trên giúp bác sĩ chẩn đoán chính xác loại dị ứng da và tác nhân gây dị ứng. Trong một số trường hợp, bác sĩ không thể xác định được dị nguyên nên bệnh nhân bắt buộc phải cách ly với toàn bộ các tác nhân dị ứng thường gặp.
Các phương pháp điều trị dị ứng da
Dị ứng da gây ra nhiều phiền toái khi sinh hoạt và ảnh hưởng không nhỏ đến thẩm mỹ, ngoại hình. Mục tiêu của điều trị là giảm triệu chứng dị ứng và kiểm soát tổn thương da. Trong đó, nguyên tắc quan trọng nhất là cách ly và giảm tối đa việc tiếp xúc với dị nguyên.
Dưới đây là các phương pháp điều trị dị ứng da được áp dụng phổ biến:
1. Cách ly với tác nhân dị ứng
Tác nhân dị ứng là nguyên nhân trực tiếp gây dị ứng da. Vì vậy để giảm triệu chứng và ngăn tổn thương da lan rộng, cần cách ly sớm với dị nguyên. Đối với những dị nguyên không thể cách ly hoàn toàn, cần hạn chế tiếp xúc. Nên cách ly với những dị nguyên đã được xác định và các tác nhân gây dị ứng thường gặp như phấn hoa, lông chó mèo, niken, coban, mủ thực vật, nọc độc côn trùng,…
Trong trường hợp bị dị ứng thuốc và thức ăn, cần kiêng cữ tuyệt đối. Bởi những tác nhân này không chỉ gây dị ứng da mà còn kích thích phản ứng phản vệ. Ở những lần dị ứng tiếp theo, các triệu chứng sẽ xuất hiện đột ngột, rầm rộ và có mức độ nghiêm trọng hơn so với lần đầu tiên. Do đó, cần tránh tuyệt đối sử dụng lại các thực phẩm và thuốc gây dị ứng.
2. Sử dụng thuốc
Sử dụng thuốc giúp giảm tổn thương da và triệu chứng cơ năng đi kèm. Tùy vào loại dị ứng da cụ thể, bác sĩ sẽ chỉ định các loại thuốc như:
- Thuốc kháng histamine H1
- Thuốc bôi chứa Menthol
- Dung dịch sát trùng, khử khuẩn
- Kem bôi dưỡng ẩm lành tính
- Epinephrine (dùng trong trường hợp phù mạch và sốc phản vệ)
- Thuốc corticoid dạng bôi hoặc dạng uống
- Các loại thuốc ức chế miễn dịch khác
Sử dụng thuốc giúp giảm giải phóng kháng thể và các chất trung gian hóa học vào da, niêm mạc,… Tuy nhiên, thuốc chỉ có tác dụng cải thiện triệu chứng, hoàn toàn không thể điều trị bệnh dứt điểm. Do đó, bắt buộc phải cách ly với dị nguyên nếu muốn quản lý thành công các bệnh dị ứng da.
3. Các biện pháp nâng đỡ
Dị ứng da thường có liên quan đến thể địa dị ứng và hệ miễn dịch suy giảm. Vì vậy, bên cạnh sử dụng thuốc và cách ly với dị nguyên, nên kết hợp thêm với các biện pháp nâng đỡ để hỗ trợ quá trình điều trị. Nhiều nghiên cứu cho thấy, nâng đỡ thể trạng giúp lui bệnh nhanh và giảm tần suất bệnh tái phát đáng kể.
Các biện pháp nâng đỡ giúp cải thiện dị ứng da:
- Nghỉ ngơi hợp lý, ngủ đủ giấc và hạn chế thức khuya, căng thẳng.
- Xây dựng chế độ ăn uống khoa học để cải thiện sức đề kháng. Có thể bổ sung thực phẩm giàu vitamin C, kẽm,… để tăng tốc độ phục hồi da.
- Tập thể dục thường xuyên cũng là cách để giảm sự nhạy cảm quá mức của hệ miễn dịch. Tuy nhiên nếu bị mề đay do nhiệt, nên hạn chế các bộ môn có cường độ cao.
- Tâm lý căng thẳng, lo âu là một trong những yếu tố gia tăng nguy cơ bị dị ứng da, đặc biệt là nổi mề đay và viêm da cơ địa. Do đó, nên kết hợp thêm với các biện pháp thư giãn và tư vấn tâm lý trong trường hợp cần thiết.
- Hạn chế dùng rượu bia và các loại thực phẩm chứa quá nhiều đạm, khó tiêu hóa. Mặc dù không phải là tác nhân gây dị ứng nhưng các loại thực phẩm và thức uống này có thể làm nghiêm trọng tình trạng dị ứng da và khiến bệnh tiến triển mãn tính, dễ tái phát.
Phòng ngừa dị ứng da tái phát
Dị ứng da là bệnh có khả năng tái phát cao do căn nguyên liên quan đến rối loạn miễn dịch. Vì vậy sau khi điều trị, bạn nên thực hiện một số biện pháp phòng ngừa như:
- Cách ly với dị nguyên là cách hiệu quả nhất giúp phòng ngừa dị ứng da.
- Với những dị nguyên không thể cách ly như phấn hoa, nấm mốc, bụi bẩn, nên giảm tần suất tiếp xúc bằng cách đeo khẩu trang, sử dụng máy lọc không khí và vệ sinh không gian sống thường xuyên. Ngoài ra, có thể trồng cây xanh để tạo không gian sống trong lành. Tuy nhiên, nên tránh những loại cây có hoa do nguy cơ dị ứng phấn hoa.
- Xây dựng lối sống lành mạnh bằng cách điều chỉnh chế độ ăn, ngủ đúng giờ, đủ giấc, tập thể dục thường xuyên,… để nâng cao thể trạng.
- Cân đối thời gian học tập/ làm việc để hạn chế stress và lo âu, căng thẳng.
- Thận trọng khi sử dụng thuốc và thông báo với bác sĩ tiền sử dị ứng để được chỉ định loại thuốc phù hợp.
- Đọc kỹ bảng thành phần của các sản phẩm chăm sóc da, xịt dưỡng tóc, đồ trang điểm,… và tránh lựa chọn những sản phẩm chứa thành phần dễ gây dị ứng.
Dị ứng da là phản ứng thường gặp sau khi tiếp xúc với những tác nhân gây dị ứng. Tình trạng này được chia thành nhiều dạng tùy theo cơ chế bệnh sinh và dạng lâm sàng. Hy vọng qua những chia sẻ trên, bạn đọc đã hiểu rõ hơn về tình trạng này và có cách điều trị, xử lý hiệu quả khi gặp phải.
Tham khảo thêm:
